Bir tanış deyir, övladını rus sektoruna qoyub. Məsləhət gördüm ki, hansısa əcnəbi dili övladının ana dilinə çevirməsin, uşaq ilk öncə öz ana dilini mükəmməl bilməlidir. Cavab verdi ki, “Düz deyirsiniz, ancaq anası təkid edir. Deyir, qoy rus dilini öyrənsin ki, ˝çuşka˝ olmasın”.
Bu sözlə, yəqin ki, geridəqalmışlığı, savadsızlığı nəzərdə tuturdu. Sovet dönəmində rus dilini bilmək, bəlkə də, zəruri idi, yüksək keyfiyyətli ali təhsil, karyera üçün lazım idi. Bununla bərabər, Sovet respublikalarının xalqlarına öz dilində danışmağın bir gerilik olduğunu dolayısilə aşılayırdılar. Bizim ölkəmizdə də rus dilini bilməyən insanlara yuxarıdan aşağı baxan bir zümrə formalaşmışdı. Rayonlardan paytaxta üz tutub gələn insanlarımız bu önyarğını daha çox hiss edirdi. İnsanlara damğa kimi vurulan ˝kəndçi˝, ˝çuşka˝, ˝kolxoz˝ kimi ifadələr də bu önyarğıya işarə idi.
İndi Sovetlər Birliyi dağılıb, ölkəmiz müstəqillik qazanıb, rus dilini ciddi-cəhdlə öyrənməyin heç bir məntiqi zərurəti qalmayıb. Dünyada hazırda ən çox öyrənilən və praktik faydası olan, bir çox elmi resurslara çatmaqda vasitə olan dil rus yox, ingilis dilidir. Ancaq baxıb görürsən ki, bir çox ailələrdə yenə də bu mövzu gündəmdədir: təhsil dili, yəni dolayısilə ana dili rus dili olsun, yoxsa Azərbaycan? Soruşursan: “Rus dilində niyə məktəbə qoyursan? Evdə uşaqlarla niyə yalnız rus dilində danışırsan?” Cavab verir ki, “İstəyirəm, xarici dil öyrənsin”. Uşağa dil açar-açmaz öyrətdiyin xarici dil artıq xarici deyil, ana dili olacaq. İlk olaraq uşaqlara ana dili mükəmməl öyrədilməlidir, ikinci dil daha sonra, öyrəndiyi ana dilinin fonunda tədris edilməlidir.
Bir çox ailələr rus dilini övladlarına məhz psixoloji təsir altında öyrədirlər. Yenə də beyinlərdə ˝rus dilini öyrənsin, yoxsa çuşka olar˝ stiqması qalıb. Sovetlər hələ də bir çoxlarının düşüncələrində dağılmayıb, güclü hakimiyyətə malikdir. Bəzən də valideynlər özləri rusca bilmədikləri halda övladlarını rus dilində oxutdurmağa çalışırlar. Hələ də öz natamamlığını ört-basdır etməyin, “çuşka” damğası yeməkdən qaçmağın çıxış yolunu rus dilində görənlər var. Nəticədə öz doğma dilində danışmaqda çətinlik çəkən, bəzən isə bacarmayan rusdilli təbəqə formalaşır.
Bəziləri hələ də düşünürlər ki, rus dilində təhsil daha güclüdür. Halbuki bu fikir də öz aktuallığını çoxdan itirib. Günümüzdə rus dilində təhsil uşaqların gələcək karyerasına, təhsilinə bir perspektiv bəxş etmir. Təhsil nazirliyinin ekspertləri bildirirlər ki, rus bölməsində təhsil alan şagirdlərin daha yüksək nəticə göstərməsi haqqında deyilənlər mifdir. Rəsmi açıqlamalara görə, son 10-15 ildə Azərbaycan bölməsində təhsil alan şagirdlərin qəbul imtahanlarında göstərdiyi nəticələr rus bölməsi ilə müqayisədə daha yüksəkdir. Təhsil sahəsində az-çox anlayışı olan biri bilir ki, şagirdin yüksək nəticə göstərməsi qətiyyən hansı dildə təhsil almasından asılı deyil. Mühüm olan şagirdin çalışqanlığı, qavraması, tədris proqramı və bir də pedaqoqdur. Hazırda yuxarı siniflərdə və ali təhsil mərkəzlərində rus bölmələrində savadlı müəllim çatışmazlığı yaşanır. Azərbaycan bölməsinin müəllimləri rus bölmələrinə də dərs keçməli olurlar.
Xarici dil olaraq da seçim etməli olsaq, ingilis dili rus dilindən çox-çox perspektivlidir. Bir çox xarici ölkələrə səyahət etmiş biri kimi deyirəm ki, rus dili bilgisi mənim, demək olar ki, heç bir xarici ölkədə karıma gəlməyib. Muzeylərdə, məşhur turistik məkanlarda, elmi mərkəzlərdə, hətta şəhər bələdçisi axtaranda belə birinci yerdə ingilis dili olub. Rus dilində bu sahələrdə heç yerdə xidmət göstərilmir. Dünya səviyyəli universitetlərdə təhsil, elmi konfranslarda iştirak üçün rus dilinin heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Postsovet ölkələrinin hüdudlarından kənarda rus dilində heç kim danışmır. Günümüzdə bütün elmi, siyasi və ümumiyyətlə bütün yenilikləri izləmək üçün ingilis dilini bilmək zəruridir.
Bütün bunlara baxmayaraq, hələ də postsovet məkanında ən çox rusdilli məktəb olan respublikalardanıq. Bu da, təbii ki, rus dilinə olan rəğbətin təzahürüdür. Bu rəğbət də başqa postsovet xalqları ilə müqayisədə bizim dominant rus ideologiyasından psixoloji olaraq daha çox təsirləndiyimizi və bu təsirin hələ də getmədiyini göstərir.
Eyni məfhum müxtəlif dillərdə fərqli sözlərlə ifadə olunur. Düşünmək olar ki, burada fərq yalnız tələffüzdədir. Əslində, eyni predmetə fərqli yönəlmədir, fərqli formada hiss etdiyinin, fərqli dünyagörüşünün təzahürüdür. Hətta insan dünyaya gələndə çıxardığı ilk səsdə, ağlamaqda belə özünəməxsusluq var. Bəzi araşdırmaçılar deyir ki, hər xalqın dünyaya gəlmiş körpələri fərqli formada ağlayır və bu ağlamaqda o xalqın hansısa özəlliyi əks olunur.
Dil qapıdır, öyrəndiyin dillə həmin dilin dünyasına keçid alırsan. İnsanın xasiyyətcə öz bioloji anasından çox ana dilində danışdığı xalqın mədəniyyətinə bənzəməsi qaçılmazdır. Dilə münasibət insanın öz kökünə, xalqına, milli dəyərlərinə olan münasibəti göstərir. Uşaqlarımıza yad bir xalqın dilini ana dili olaraq öyrətməklə onları öz kökündən ayırırıq. Rus dilindən bütün ömrü boyu aktiv şəkildə istifadə edən biri kimi bu dilin əleyhinə deyiləm, ancaq hər kəs öncə öz dilini mükəmməl bilməlidir. Ana dili olaraq öz dilini qoyub, hər hansı yad bir dili seçmək qəbuledilməzdir.
Dilə sadəcə ünsiyyət vasitəsi kimi baxmaq lazım deyil, dil bir xalqın tarixi yaddaşı, milli, mədəni, əxlaqi kodudur. Xalqın ruhunu, nəsillərin yaddaşını, taleyini, həyata baxışını, hissiyyatını, temperamentini əks etdirir. Ana dili kimi qəbul etdiyin dillə birgə həmin xalqın bütün milli, mədəni, əxlaqi keyfiyyətlərini, temperamentini də qəbul etməyə başlayırsan. Ana dilinə çevrilmiş dil insanın düşüncəsinin, hisslərinin, xasiyyətinin bazasına, özəyinə çevrilir.
Bir cəmiyyət hansısa əcnəbi dili öz ana dili edərsə, o dilin daşıyıcısı olan ölkəyə rəğbət də yüksək olacaq, həmin xalqın mədəniyyəti, dəyərləri, düşüncə tərzi də daha dominant olacaq.
Bir xalqı assimilyasiya edib əritmək üçün ilk öncə onun dilindən başlayırlar. Dil aradan gedən zaman xalqın milli kimliyi də yox olur. Sovet linqvisti professor Bulaxovski deyərdi ki, ˝Xalq infarktdan ölməz. Xalqı öldürmək üçün öncə onun əlindən dilini alırlar˝. Bu sözlərdə Sovetin imperialist siyasətinə işarə də var.
Dilin aradan getməsi ilə insanın milli kimliyi ilə əlaqəli olan dəyərlər, maraqlar, mədəniyyət, hisslər, istiqamət, düşüncə də zəifləyir və ya tamam itir. Bununla vətənpərvərlik də zəifləyir. İnsan öz xalqına yadlaşır, daşıyıcısı olduğu dilin xalqına, mədəniyyətinə meyil yaranır. Dil xalqı aşınmadan qoruyan bir zirehdir.
